1. bölüm İstanbul Manifaturacılar Çarşısı (İMÇ) blokları.

İstanbul’un orta yeri sinema diyor Orhan veli. İstanbul’un orta yeri aslında adeta bir açık hava müzesi. İstanbul’un orta yerlerindeki açık hava müzelerinden ne kadar haberdarız. Önce bu açık hava müzelerinin tarihsel öyküsü ve sonrasında sergilenen eserleri konuşalım. Bu makalemin sonunda açık hava müzelerinde son derece kötü şartlarda sergilenen ve yok olmaya yüz tutmuş eserlerin nasıl kurtarılabilineceği hususunu anlatacağım.

Eskilerde kabban denilen büyük kantarların olduğu ve unların buralarda tartıldığı un ve tahıl ambarlarının olduğu bu büyük alana, dönemi itibarıyla Türk modern mimarisinin en önemli örneklerinden sayılabilicek günümüzde AVM olarak isimlendirilen il modern çarşısı olan İstanbul manifaturacılar çarşısı inşa ediliyor.

1950 ve 1960 yılları arasında açılan bir yarışma ile çağdaş mimarinin önemli isimleri olan Metin Hepgüler, Sami Sisa ve Doğan Tekeli çalışmaya başlarlar. Çevrenin tarihi dokusunu bozmayan ve hemen yakınında bulunan Süleymaniye Camii ve bu arsanın etrafında bulunan kültür ve tarihlerinin varlıklarına gölge düşürmeyecek bir anlayışı esas alarak 6. blok üzerinden bir inşaatı meydana getirirler.

Çevrenin tarihi dokusu ile uyumlu bir yapı ortaya koymak isteyen mimarlar, özellikle Süleymaniye Camii’nin ihtişamına gölge düşürmemek için doğal eğimden yararlanarak dikey yerine yatay bir yapı tasarlarlar.

İMÇ’nin arda mimari bir eğimle oluşturulmuş blokları, çevresinde bulunan eski Pantokrator Kilisesi “Zeyrek Camii, Bozdoğan Kemeri ve Şeb Sefa Hatun Camii’ni de görüntülerini kesmez ve bozmaz. Bina, mimarları binayı tasarlarken esas aldıkları en önemli şey İstanbul’un tarihi mimarlık geçmişidir. Kapalı Çarşı, mimarlar için binanın yapımı için adeta bir mihenk taşıdır. Süleymaniye etrafında bulunan binalar, bedestenler, cumbalı evler, mimarlar İMÇ'nin inşası için esin kaynağıdır. Bütün bu izleri, bu modern yapıta adeta bir nakış gibi işlemişlerdir.

Bina 1966’da tamamlanır ve devletin erkanıyla hizmete açılır. Dükkanlar önce mefruşatçılara verilir. Daha sonra 1980'li yıllarda mefruşatçıların piyasa koşulları sebebiyle buradan kısmen ayrılmasıyla, çarşı plakçılar çarşısına döner ve çarşıya arabesk müzik hakim olur. Bu arabesk dönüşümden bina da nasibini alır. Bina, yapı olarak zarar görmeye başlarken önce binanın cephesi boyanır, estetikten yoksun biçimsiz tabelalarla çarşı adeta kuşatılır.

2007 tarihine gelince, devlet tarihi Yarımada’yı koruma projeleriyle İMÇ’yi yıkıp onun yerine prestij ve Osmanlı konuları yapmak ister. Yani devletin gözü hala bu 6 bloğun inşa edildiği ve çürümeye terk edilen binanın arazisindedir.

6 Bloktan oluşan bu bina nasıl açık hava müzesine dönüştü.

Çağdaş mimarinin en iyi yapıtlarından biri olan bu yapıtın en önemli özelliği Anadolu coğrafyasının en iyi 8 sanatçısının, bu bina içinde olmasıdır. Bina mimarı doğan tekeli dünyadaki benzeri yapıları örnek alarak İMÇ içine ve etrafına çeşitli sanat eserleri koymak için girişimlerde bulunur ve yine bir yarışma tertip olunduktan sonra Kuzgun Acar, Ali Teoman Germaner, Sadi Diren, Yavuz Görey, Füreya Koral, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Eren Eyüboğlu ve Nedim Günsur çarşıya eserlerini koyacak sanatçılar olarak seçilirler.

Hem İMÇ’nin öyküsü hem buranın açık hava müzesi haline getirilmesinden sonra bu eserler nasıl yaşıyorlar ve ne durumdalar bunu anlatmak isterim.

İMÇ bloklarında bulunan 9 eserin durumu, binanın durumu gibi perişan bir vaziyettedir. Bu eserlerin tamamını ve bulundukları durum ve koşulları fotoğraflayıp bina yönetimine ve eserlerin üzerine çakılı olan bu eserleri korumayı kendine görev edinmiş kurumla irtibata geçip bir girişimde bulunmuştum. Kuzgun Acar’ın 1. blokta bulunan 'Kuşlar' isimli demir heykel çalışmasının restorasyon sonrası tekrar yerine asılma sürecini de titizlik ve duyarlılıkla takip etmiştim.

İMÇ’de bulunan 9 sanat eserinin bugünkü fiziki koşulları son derece kötü bir vaziyette ve adeta günden güne yok olmaktadır. Eserlerin bakımsızlığa terk edilmiş olması sanat ve sanat çevrelerinin bu eserlere karşı duyarsızlıkları, bu eserlerin bulunduğu yerlerdeki dükkanların eserlere son derece kötü muamelesi içler acısıdır. İMÇ eserlerine 2008 yılında bazı girişimler sonucunda kısmi temizlik Tangram ekibi eserleri Kültür Bilincini Geliştirme Vakfı ve İMÇ desteği ile yapıldı.

Bu çarşıda bulunan eserleri sürekli gezip dolaşıp fiziki şartlarını kontrol ettiğimde dükkan sahiplerinin eserler üzerine tabelalar çaktıklarını, kapı kepenklerini koyduklarını ve eserlerin önlerinde herhangi bir koruma ve bariyer olmadığından büyük yük indirimlerinin eserlerin önlerine dayandırıldığını gözlemlemiş ve İMÇ yönetimini uyarmıştım. İMÇ içinde bulunan bu eserlerin varlıklarından, değerlerinden ve hatta ne işe yaradıklarından adeta habersizdir, ilgisizdir. Temizlik çalışmalarında ve zaman zaman kısmi restorasyonlar sonrası Kültür Bilincini Geliştirme Vakfı bütün eserlerin üzerine açıklayıcı birer kitabe niteliğinde tabelalar yerleştirmesi son derece önemli bir girişimdi.

Bloklardaki eserler

Saraçhane köprüsünden yukarıya doğru 6. bloktan başlayıp 1. bloğa doğru bütün eserler gezilebilir. 1. blokta dört eser bulunmaktadır. Yavuz Görey’in 2. blokta mermer çeşmesi çarşının içinde yer alırken diğer eserler çarşının dış bloklarındaki girişlerinde yer almaktadır. Saraçhane'den yukarıya doğru, yani 6. bloktan 1. bloğa doğru çarşıdaki eserler 6. blok: 10’lar grubunun kurucuları arasında bulunan Nedim Günsur’un Atlar isimli mozaik çalışması bulunmaktadır.

5. Blok: Sadi Diren’in Anadolu medeniyetlerinden yola çıkarak oluşturduğu çalışması soyut kompozisyon seramik pano, 5. blokta bulunan ikinci eser Ali Teoman Germaner’in kireçtaşı bloklarından oluşturduğ eseri soyut kompozisyon, doğal taştan duvar rölyefi

2. Blok: Cumhuriyet döneminin ilk heyeltraşlarından olan Yavuz Görey çarşıya modern çeşme eseriyle katılmış. Beyaz mermer çeşme, Yavuz Görey bu heykel çarşının içinde yer almaktadır. 2. blokta bulunan ikinci eser D grubu kurucularından edebiyat ve sanat tarihimizin önemli isimlerinden Bedri Rahmi Eyuboğlu’na ait. Bedri Rahmi bu eserinde kuşları, balıkları, minarelleri, kuleleri, kubbeleri ve masmavi denizi ile bir İstanbul manzarasını duvara mozaiklerle nakşetmiş

Eser; İstanbul Soyut Kompozisyon, Bedri Rahmi Eyüboğlu, 1965, Mozaik pano

1. Blok: Bedri Rahmi’nin eşi Anadolu folklorundan etkilenerek oluşturduğu mozaik panosu.

Birinci blokta yer alan yine Bedri Rahmi Eyüboğlu’na ait soyut kompozisyon, 1965, Mozaik pano.

Yine birinci blokta yer alan eser Füreya Koral’ın İMÇ’in yanı başında bulunan Süleymaniye Külliyesi'nden esinlenerek yaptığı soyut kompozisyon, seramik pano.

Birinci blokta binanın dış cephesine asılan zaman zaman yeri değiştirilen, restorasyonlar adı altında kaybedilmeye çalışılan İMÇ şaheserlerinden biri olan Kuzgun Acar’ın Kuşlar isimli heykelidir. Kuzgun Acar’ın bu çalışması heykel sanatının en önemli eserlerinden biri olarak sayılmaktadır.

Kuşlar, Kuzgun Acar, 1967, Heykel

İstanbul’un orta yeri açık hava müzesi yazı dizimi üç bölümden oluşturdum 1. bölüm İMÇ blokları, 2. Bölüm Karaköy meydanı, 3. bölüm 4. Levent bina bloklarındaki sanat eserleri ve bunların öyküleridir.

Bu yazı dizimi istanbul’un orta yerinde savunmasız kültür varlıklarının kurtarılıp halkın daha iyi görebileceği, ebediyete kadar doğru düzgün korunup yaşatabileceği, özellikle belediyeler ile istişare ederek bu sanat eserlerinin taşınması çalışmalarında olacağım.