Övgün A. Ercan

Övgün A. Ercan

Türkiye’nin en önemli yeraltı kaynağı; Bor

Boğaziçi Gezginler Topluluğunun 7-9 Nisan 2017 günleri arasında düzenlediği, Altınyol-Yanardağlar Ülkesi gezisi kapsamında, 57 kişiyle Eskişehir’e doğru yola çıktık. Eskişehir demek Bor ile Toryum demektir. Tinkal bor tözünün-cevherinin çıktığı yer de; Eskişehir, Seyitgazi, Kırka köyüdür.

Etimaden’in Kırka’da ergene(açık işletme) biçiminde sürdürülen alan oldukça geniş bir bölge. Buradan çıkarılan bor, işlenmemiş olarak (tüvenan) olarak, değil türevleri oluşturularak satılıyor. Borun birkaç türev ürünleri de burada üretiliyor. Yeryüzünde 4 önemli arı bor üreticisi vardır. H.C.Starck (Almanya), S.B.Boron (ABD), Thronox (ABD) ve Pavuzyum Kimya (Türkiye).

Türkiye bor varlığı bakımında yüzde 72 ile en çok bor’un bulunduğu ülkedir. Türkiye’de bilinen bor yatakları özellikle Kırka/Eskişehir, Bigadiç-Susurluk/Balı- kesir, Kestelek/Bursa ile Emet/Kütahya’dadır. Türkiye’de önemli tinkal yatakları Kırka’da kolemanit yatakları ise Emet ile Bigadiç dolayında bulunmaktadır. Bunlara ek olarak, Bigadiç’te az oranda üleksit birikimi var olup Kestelek’te arada üleksit yan ürün olarak elde edilmektedir. Türkiye’nin tözmük-mineral çeşitine bağlı 2015 bor varlığı; yüzde oranları, milyon ton olarak, şöyledir; Kolemanit (Bigadiç), 592 ton, yüzde 18, Üleksit (Bigadiç), 45,5 milyon ton, yüzde 1,4, Tinkal(Kırka) 833 milyon ton, yüze 25,3, Kolemanit ile Propertit ile Üleksit(Emet) 1 milyon 815 milyon ton, yüzde 55,3 dir. Türkiye’nin toplam bor varlığı 3 milyon 285 milyon tondur.

Eskişehir/Sivrihisar Toryum alanında, NTO, Barit, Florit ile Toryumun ulusal gelire kazandırılmasına yö- nelik etkinlikler sürdürülmektedir.

Kırka ETİMADEN’in, Kalite Sorumlusu Maden Sayışmanı Hüseyin Şenel’in anlatımıyla, Eskişehir’in Seyitgazi ilçesine bağlı Kırka beldesinde yer alan Kırka Bor İşletmesi, 1970 yılında kurulmuş. 1970 yılında ön kurulum aşamasıyla başlayan kuruluş, 1972 yılında 400 bin ton/yıl yoğunlaştırılmış tinkal üreten işletmenin açılmasıyla ana üretim kurgusu durumuna kavuş- muş, yoğunlaştırıcısının devreye alınmasıyla 1975 yılında işletme durumunda etkinlik göstermeye başlamış.

İşletme, 1979’den beri Kırka Boraks İşletme Mü- dürlüğüne, yeni yapılanma sonucunda da 1998’den beri İşletme Müdürlüğüne dönüştürülmüş. 2004 yılından beri de Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı Kırka Bor İşletme Müdürlüğü olarak etkinliklerini sürdürmekte

Bu yatağı ilk bulanlar Fransızlar imiş, sonrasında MTA yatağı geliştirerek açık işletme durumuna getirmiş. İlkin kapalı işletme olarak süren işletme, sonrasında ergeneye-açık işletmeye dönüşmüştür.

İşletme Müdürü Maden Müh. Ersan Ayten, İşletme Müdür Yardımcısı Jeoloji Müh. Cem Benli, Planlama Birim Sorumlusu Nail Akbulut beyin anlatımına göre, yaklaşık 1000 kişinin çalıştığı Kırka’da üretilen bor tü- revleri; Etibor-48(Boraks Pentahidrat(Na2B4O7.5H7O), Etibor-68(Susuz Boraks)(Na2B4O7), Boraks Dekahidrat (Na2B4O7.10H2O), Sıkılaştırılmış Kalsine Tinkal, Etimatik Borlu Arıtma-Temizlik Ürünü.

Bor, yeryüzünde toprak, kayalar ile su içinde yaygın olarak bulunan bir öğedir. Toprağın bor içeriği ortalama 10-20 ppm (binde 10 ile 20) olmakla birlikte ABD’nin batı bölgeleri ile Akdeniz’den Kazakistan’a dek uzanan yörede yüksek yoğunluklarda bor bulunur. Deniz suyunda 0,5-9,6 ppm, tatlı sularda ise 0,01-1,5 ppm aralığında bor vardır. Yüksek yoğunlukta işletilebilir boyutlardaki bor yatakları, borun oksijen ile bağ- lanmış bileşikleri olarak daha çok Türkiye ile ABD’nin kurak, yanardağ ile kızgınsu-hidrotermal etkinliğinin yüksek olduğu bölgelerde bulunmaktadır

Bor bileşiklerinin ana kullanım alanları, çamaşır tozunda beyazlatıcı olarak (sodium perborat) kullanılır. Ayrıca ısı yalıtımında, cam elyafının boraks bileşeni olarak kullanılır. Bor bileşiklerinin dayanımı yüksek, ağırlığı ise düşüktür. Camlar ile seramiklerin yüksek sı- caklığa dayanıklı olmasını sağlamak amaçlı kullanılır. Boron içeren nesneler örgenik bileşiklerin birleştirilmesinde de kullanılırlar. Ayrıca, boron içermeyen bazı semlerin-ilaçların yapımında ara ürün olarak kullanılır

Boratlar düşük düzeyde de olsa, sofra tuzu ölçü- sünde ağuludur-zehirlidir. Boron, doğal bir antibiyotiktir. Bitkilerde az oranda boron göze-hücre duvarının sertleşmesi için gereklidir, bu yüzden toprakta boronun varlığı bitki büyümesi için gereklidir. Deneylerde boronun andıklarda-hayvanlarda da az düzeyde bile olsa gerekli bir öğe olduğu bulunmuştur.

Bor tözmükleri, sanayide sayısız denecek ölçüde çok çeşitli işlerde kullanılmaktadır. Bor tözmüklerinden elde edilen boraks ile borik asit; özellikle çekirdek gü- resi-nükleer alanda, savunma sanayisinde, jet ile roket yakıtı, sabun, deterjan, lehim, fotoğrafçılık, dokuma boyaları, cam elyafı ile kâğıt sanayinde kullanılmaktadır.

Kırka’da gezdiğimiz Ergene denilen açık işletmeye yukarıdan aşağıya içi basamaklı huni gibi iniliyor. Bu huninin ağız çapı yaklaşık 500 metre dolayında, derinliği ise 200-250 metre dolayında. Her basmak üzerinde yapılan yöntemli patlatmayla, en çok kaya gevşetilerek kabartılıyor. Sonra bunlar yükleyicilerle, 120 ile 150 ton alabilen taşıyıcılara yükleniyor. Çıkan bor açık kırçıl kil katmanları ile karışık. Bunlara yığına döküldükten sonra, değirmenlerde kırılıyor. Sonra yüzdürülerek bor kilden ayrılıyor. Su da kolay eriyen bor, yuvuk-hamur kıvamına getiriyor. Sonra da kırılcalaştı- rılıp, yoğunlaştırılmış olarak, türevlerini üretmek üzere üretimevine gönderiliyor. Eskiden işlenmemiş bor(tü- venan) yurt dışına satılırken, günümüzde böyle bir satış yapılmıyor.

Kırka İşletmesi, çamaşır yıkamada kullanılan Etimatik deterjanını üretiyor. İçinde fosfat içermiyor. O nedenle çevre dostu. Doğrusu Kırka işletmesini görmekten tümümüz kı- vanç duyduk, içimize bir sevinç doldu. Türkiye’deki bor yataklarını bu konuda tekel olan US Boraks oyuna getirerek almak istemektedir. Türkiye bu konuda ulusal varlığını korumalıdır.

Önceki ve Sonraki Yazılar