Noel vakiti, Avustralya'nın New South Wales eyaletinde bu sene her vakitkinden daha sıcak geçti. Eylülde başlayan orman yangınlarının neticesi olarak bölge, 2003 öncesinden bu yana görülen en şiddetli yangın sezonunu yaşadı. Daha kasım sonlarında olan ve görülmedik büyüklüğe sahip olan "mega yangın", 2,1 milyon hektar alanının kül olmasına ve altı insanın ölümüne sebep oldu. Avustralya'da yangınların en sık görüldüğü vakit, geçmişte genelde ocak ayının ortaları oluyordu.

Geçen sene dünyanın değişik bölgeleri, art arda çıkan, normalden erken başlayan ve daha uzun süren yangınlara sahne oldu. Her ne kadar orman yangınları bir takım ekosistemlerin natürel döngülerinin bir parçası olsa da görülme sıklıkları ve büyüklüklerindeki artış, kamu ve etraf sıhhatini tehdit eder hâle geldi. Bu vaziyet, yangınlara daha yatkın hâle gelen dünyada kaygı verici neticelere sebep olmaktadır.

Bu yıl AB ülkelerinde ağustos ortasına kadar 1.600'den fazla yangın yaşandı. Bu sayı, 10 yıllık vasatinin üç katından fazla. Fransa ve İspanya'da her zamankinden daha fazla yangın görüldü. Dünya genelinde orman yangınlarından kaynaklı emisyonları izleyen Copernicus Atmosfer İzleme Sistemi (CAMS), Sibirya ve Kuzey Kutup Bölgesi'nde, toplamda 100.000 futbol alanı büyüklüğüne eşit alanlarda tesirli olan devasa yangınlar kaydetti.

NASA'ya göre, Amerika Birleşik Devletleri'nin batısında 1950'lerden bu yana hem yangın sayısı hem de yanan alanların büyüklüğü daimi artış gösterdi. Mega yangınlar ise ancak 1970'lerden sonra kayıtlara geçmeye başladı. "Mega yangın" ifadesi, 40 bin hektardan büyük alanlarda görülen yangınları tanımlamaktadır.

ALIŞILMADIK İKLİM ŞARTLARI SEBEBİYLE OLAN ORMAN YANGINLARI

Bir orman yangının çıkması için kuru havanın, yanacak bir şeyin (yakıt) ve onu tutuşturacak bir etkenin söz konusu olması gerekir. Uzmanlar, hava şartlarının orman yangınlarına kapı aralayan en büyük ve en değişken faktör olduğu kanısındalar. Bunun nedeni, yangınların büyüme hızının ve şiddetinin sıcaklık, nem, yağış ve rüzgâr hızı gibi etkenlere bağlı olmasıdır. En ciddi yangınlar sıcak, kuru ve rüzgârlı havalarda çıkmaktadır.

Avustralya'da 2019 başlarında görülen yangınlar, kayıtlara geçmiş en sıcak ocak ayında ve 1981-2010 dönemine mukayese et havanın en kuru olduğu dönemde oldu. ECMWF ve NOAA'nın 35 senelik hava verilerini inceleyen uzmanlar, dünya genelinde nebatla örtülü alanların dörtte birinde yangın mevsimi sürelerinin uzadığını gözlemledi. Güney Amerika ve Doğu Afrika'nın bir takım bölgelerinde yangın mevsimleri, takriben 40 yıl öncesine mukayese et bir aydan daha uzun sürdü. Avrupa Birliği'nin Orman Yangını Acil Bilgi Sistemi (EFFIS) uzmanları, orman yangınlarında yeni bir dönemin başladığı ikazında bulunuyor. Uzmanlara göre yeni süreçte alevlerin istikameti kestirilemiyor, yangınlar şiddetleniyor ve hızlı ilerliyor, yanan maddeler geniş alanlara dağılıyor ve bunun neticesi olarak bir hayli bölge ve ülkede büyük alanlar küle dönüşüyor. Her ne kadar yangınlar doğanın döngüsü içerisinde bulunsa da ekosistemler ve toplumlar bu değişimlere uyum sağlayamayabilir. Sözgelimi Dr. Parrington, New South Wales'in kuzeydoğusundaki yangınların yağmur ormanlarında çıktığına ve bölgede önceden böyle bir şey yaşanmadığına dikkat çekiyor.

YANGINLARDA HAYAT KURTARMADA TAHMİNLERİN EHEMMİYETİ

Yangın tehlikesinin ne zaman ve nerede ortaya çıktığının izlemesi hayat kurtarabilir, yangınların etrafa ve ekonomiye vereceği zararı sınırlayabilir. Dünya genelindeki yangınların sayısına ait veriler CAMS tarafından sağlanmakta ve hava değişkenlerini temel alan Yangın Hava Vaziyeti Endeksi (FWI) tahminlerin oluşturulmasında yardımcı olmaktadır. Copernicus Acil Vaziyet İdare Hizmetine (CEMS) bağlı EFFIS, bu endeksi kullanarak kısa vadeli yangın tehlikesi tahminleri yapabilmektedir. Copernicus İklim Farklılığı Servisi (C3S) ise, FWI'yi mevsimsel ve daha uzun dönemli projeksiyonlar yapmak için kullanmaktadır. Bu bilgiler, belirli bir yangının dağılma hızını ve ne kadar yakıt tükettiğine bağlı olarak şiddetini belirlemektedir.

Dr. Parrington, "Orman yangını rejimlerinin nasıl değiştiğini söylemek zor; Global Yangın Asimilasyon Sisteminde (GFAS) yapacağımız farkllııklar, orman yangınlarındaki değişen şartları daha iyi yansıtacaktır. Bu farklılıklar, sözgelişi arazi kapsamını gösteren haritaları ve yangınları düşünmek için kullanılan emisyon etkenlerini iyileştirecektir" diyor. GFAS, uydu merkezli sensörler yardımıyla günlük biyokütle emisyonu tahminleri oluşturmak emeliyle, gözlemlenen yangın ışıma gücü verilerinden yararlanmaktadır.

Orman yangınları duman, is ve kül yoluyla alt ve üst atmosferde hava kalitesini etkileyen karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), metan, azot oksitler, siyah karbon ve aerosoller yayar. Copernicus'a göre atmosfere salınan tüm bu kirleticilerin bileşimi, orman yangınlarını hava kirliliğinde "endüstiriyel emisyonlardan daha ehemmiyetli bir etken hâline getiriyor.

HALK SIHHATİ TEHDİT ALTINDA

Dumana ve bilhassa de partiküllere kısa müddetli maruz kalmak, pek çok solunum ve kalp hastalığına sebep olmaktadır. Ve bu meseleler, yangınlar dindikten uzun vakit sonra da devam edebilmektedir. Hastalık Kontrol Merkezine göre (CDC), her sene yüz binlerce ölüm dumanla ilişkilendiriliyor. CAMS tarafından sağlanan aerosol verilerine göre, orman yangınlarının kapı araladığı, havada asılı partikül sayısı (PM 2,5) sene süresince İspanya, Fransa, Himalayalar ve birçok bölgede hava kirliliğinin artmasına kapı araladı. Avustralya'da bazı bölgede partikül düzeyinin tehlike hudutlarını aşması sebebiyle acil durum duyuru edildi. Sydney'in bazı bölgelerinde emisyon düzeyi, sıhhat açısından tehlikeli düzeyin 12 kat üzerine çıktı. Yakın zamanda yapılan bir araştırmaya göre, Amerika Birleşik Devletleri'de orman yangınlarından meydana gelen PM 2,5 düzeyindeki kirlilik, yılda 10.000-30.000 erken ölüme kapı aralıyor. Uzmanlar bu sayıların asrın sonuna kadar 2000'lerdeki düzeyin büyük ihtimalle iki katına erişeceğini düşünüyor.

Orman yangınlarının sebep olduğu düşünülen emisyon miktarıyla alakalı verilerin sağlanabilmesi, yangınların gelecekte sıklaşabileceği düşünüldüğünde kamu sağlığı açısından gittikçe ehemmiyet kazanmaktadır. CAMS, orman yangını kaynaklı duman ve kirleticilerin atmosferdeki rotalarıyla alakalı her gün beş günlük tahmin raporları yayımlamaktadır. Dr. Parrington, CAMS'ın global atmosferin kimyevi muhtevasıyla alakalı tahlil ve tahminleri sayesinde dünyanın her yerinde duman kirliliğinin potansiyel tesirlerinin izlenip değerlendirebileceğini söylüyor ve "Dumanın uzun mesafelere taşınması yüzeydeki hava kalitesini etkilemese de dumanın izlemesi yararlı olabilir. Zira duman, bir takım vaziyetlerde yüzeye erişebiliyor" diyor.

ATMOSFERE GÖRÜLMEDİK DÜZEYDE KARBONDİOKSİT DAĞILIYOR

Ve karbondioksit… CAMS verilerine göre, orman yangınları 2019'un ilk 11 ayında dünya genelinde takriben 6.735 milyon ton karbondioksit salınımına sebep oldu. En yüksek emisyon miktarlarından biri, Kuzey Kutup Bölgesi'ndeki orman yangınlarından 140 milyon ton karbondioksidin dağıldığı haziran-temmuz döneminde görüldü. Bu miktar, 36 milyon aracın toplam emisyonuna eşit. Emisyonun doruğa çıktığı bir başka dönem de Endonezya'daki orman yangınlarından 708 milyon ton karbondioksidin dağıldığı ağustos-kasım ayları oldu. Orman yangınlarının iklim farklılığına olan tesirleri hâlâ tartışılıyor. Ağaç ve nebatlar yine canlandıklarında karbonun bir bölümünü geri emdiklerinden, uzmanlar hâlâ orman yangını kaynaklı karbonun fosil yakıtlarınkinden daha az olduğunu belirtiyor. Ancak nebat örtüsünün kendini toparlama hızı büyük farklılıklar gösteriyor. Bir takım bölgelerde hasar kalıcı olabiliyor. Kalın toprak tabakalarına hapsolmuş karbon, yanan turbalık alanlarda serbest kalıyor. Haftalarca, hem de bazen aylarca yanan bu alanların tamamıyla yine oluşması asırlar alabiliyor. 2019'da Endonezya'da çıkan ve CAMS'ın Güneydoğu Asya'da geniş bir alana dağılan duman bulutlarını izlediği yangınların %43'ü turbalık alanlarda görüldü.

Donmuş toprak tabakaları altındaki turbalık alanlar, dünyanın topraktaki karbon rezervinin yaklaşık yüzde 14'ünü içeriyor. Bu bölgeler, dünyanın kuzeyinde çıkabilecek daha şiddetli yangınların tehdidi altında. Zira bu yangınlar, toprağın üzerindeki savunucu buz tabakasını eritiyor. Yalnızca buzun erimesi dahi büyük miktarlarda metan gazının atmosfere karışmasına sebep olabilmektedir. Metan gazı, karbondioksitten 30 kat daha tesirli bir sera gazıdır. Bu arada orman yangınlarından meydana gelen is ve kül, buz ve karın üzerinde birikerek taban sıcaklığını artırmaktadır. Bunun nedeni ise, kararan tabanın daha fazla güneş ışığı emmesidir.

YANGINLARA KARŞI TEDBİRLERDE YENİ DÖNEM

ECMWF ve Copernicus Acil Durum İdaresi Servisinin sunduğu yeni yangın tehlikesi data kümesi, orman yangınlarında gözlemlenen farklılığın olağandışı mı yoksa geçmişte normal olarak görülen türden mi olduğunu anlamamıza yardımcı olabilir. 1980'e kadar uzanan verilerin toplandığı, dünyanın ilk ulaşıma açık hava durumu ve iklim veri tabanı, mevcut yangınların, geçmiş yangınların oluştuğu şartlara bakılarak incelenmesine katkıda bulunacak. Bu sayede iklim değişkenliğinin boyutlarını değerlendirebilecek ve dünya genelinde yangın rizikosu taşıyan bölgelerde döngüsel farklılıkları görebileceğiz.

Dr. Parrington "Yangın tehlikesine ait bilgi ve tahminler, global orman yangınlarının izlenmesi için hayatsal ehemmiyet taşıyor. Zira bunlar, yangınların gözlemlendiği bölgelerdeki etraf şartlarıyla alakalı bilgi sağlıyor" diyor ve şöyle devam ediyor:

"Bu data kümesi, hayatsal ehemmiyete sahip. Zira dünya genelinde yangın tehlikesinin nasıl değiştiği ile ilgili uzun dönemi kapsayan bir kaynak oluşturuyor. Bu arada yangınların nerede daha yaygın hâle geldiğini görmemize yardımcı oluyor, afetlere karşı savunma örgütlerine destek sağlıyor ve halkın bilinçlenmesine katkıda bulunuyor."

Orman yangınlarıyla alakalı tedbirler giderek ivme kazanmakta. California'da elektrik, su ve doğalgaz şirketleri, şalterlerini kapayarak yangın tehlikesine karşı tedbir alıyor, yangın bölgelerinde tasarılama ve ulaşım imkanları geliştiriliyor. Eyaletin karbon ticareti programı, orman sağlığı ve yangın savunma fonlarına katkı sağlıyor. İspanya'da, özel ekipler, aşırı büyüyen ormanlık arazileri yakarak mega yangınları önlüyor. Avustralya'da ise yangın kaygısıyla milli inşaat yönetmeliğinde farklılıklar yapıldı.