Tüm dünyada derbi olarak adlandırılan aynı şehrin takımlarının kendi aralarında oynadıkları maçlar büyük bir heyecan ve rekabet uyandırır. Cuma günü oynanan Altay-Göztepe maçı öncesi ve sonrasında yaşanılan duygu durum bu rekabetin açık göstergesiydi. Ben bunu psikolojiin önemli alanlarından biri olan kardeş rekabetinin sosyolojik yansıması olarak düşünüyorum. Bu sebeple bu Pazar yazımda mesleki bir konuda sizlere paylaşım yapmak istedim.

Kıskançlık, insanlık tarihinde gelmiş geçmiş en eski duygulardan biridir. Kişi kendi hakkı olan sevginin rakibi tarafından elinden alındığına ya da alınma tehlikesiyle karşı karşıya kaldığına inanıyordur.  Bu durum bireyin, değersizlik, çaresizlik, öfke, mutsuzluk ve yalnızlık gibi duyguları da yaşamasına neden olur.

Rekabet kardeşliğin doğasında vardır  ancak önemli olan çocukların rekabetin değil işbirliğinin normal kabul edildiği, öfkelerini sağlıklı bir şekilde ifade ettikleri, bir birey olarak değer gördükleri, kimsenin bir role hapsedilmediği bir aile ortamında büyümeleridir. Kardeş rekabeti, çocukların ihtiyaçlarını veya isteklerini ifade edebildiğinin sağlıklı bir işareti olarak kabul edilir. Fakat rekabet ortamında çocuklardan biri dışlanmış hissediyor ise ailelerin tedbir almaları önem kazanır. Ancak ailelerin, kıskançlığı çocukların “gelişimleri veya hayata hazırlanmalarında bir fırsat olarak görmelerinin” doğru değildir.

Aslında kıskanılan kardeş değil, anne babanın ilgi ve zamanının paylaşılmasıdır. Kardeşler arasında kıskançlık ve rekabet, anne babaları zaman zaman oldukça zor durumda bıraksa da normal ve sağlıklıdır. Çünkü kıskançlığın kaynağı çocukların sevme güçleridir. Eğer sevme kapasiteleri yoksa kıskançlık da göstermezler. 

Kardeş rekabetinin olası diğer nedenleri nelerdir?

• Her çocuğun kendi yeteneklerini, ilgilerini, kim olduğunu keşfetmek ve kendini kardeşlerinden ayıran özelliklerini göstermek istemesi

• Çocukların bir takım fiziksel ve duygusal durumları ( açlık, sıkıntı, yorgunluk vb. )

• Kardeşlerin birbirleriyle nasıl vakit geçireceklerini bilmemeleri

• Anne ya da babanın sürekli öfkeli olduğu aile ortamı

• Aile üyelerinin birlikte keyifli ve yeterli zaman geçirememeleri

• Ebeveynlerin iş veya başka nedenlerden dolayı stres altında olmaları, dolayısıyla çocuklarına ayıracakları zaman ve ilginin azalması

• Ebeveynlerin kardeşler arasındaki çatışmalar karşısında sergilediği tutum ve davranışlar

.Kardeşler arası kıskançlığın derecesi genel olarak;

• Yeni bir çocuğun doğumuyla sizin tutumunuzda ortaya çıkan değişikliklere,

• Büyük çocuğunuzla aranızda yerleşmiş olan ilişkilere bebeğin olumsuz bir etkide  bulunmasına göz yumma ölçünüze,

• Kardeşler arası yaş farkına bağlıdır.

Kardeşlerin iyi geçinmeleri için ebeveynler neler yapabilir?

• Çocukları birbirleriyle kıyaslamayın. Örneğin, Kardeşin senden daha yüksek notlar alıyor. Sen neden yapamıyorsun? gibi cümlelerden kaçının.

• Her çocuğun kendi kimliğini oluşturmasına izin verin. Onları sınıflandırmaktan ya da etiketlemekten kaçının.

• Her çocuğun kendine özgü yeteneklerini ve başarılarını övün.

• Rekabet yerine işbirliğine teşvik edin.

• Çatışmaların özellikle günün hangi diliminde olduğunu anlamaya çalışın ( uykudan önce ya da yemekten hemen önce gibi. )Var olan düzende biraz değişiklik yapmak ( akşam yemeğini daha erken bir saate almak, iyi planlanmış küçük bir etkinlik vb. ) çatışmaları engellemenize yardım edebilir.

• Kardeşine nasıl yaklaşması gerektiğini gösterin. Oyuncaklarını ve özel eşyalarını paylaşmadan önce mutlaka sorun.

• Adil olmak önemlidir. Daha büyük ya da daha küçük çocuklar yaşları nedeniyle farklı ayrıcalıklara sahip olabilirler. Onlara özel olduklarını hissettirin.

• Tüm aile üyeleri için eğlenceli olabilecek etkinlikler planlayın. Çocukların birlikte keyifli vakit geçirmeleri, bir çatışma yaşadıklarında koruyucu işlevi görür. Birlikte güzel anıları paylaşmak, çözüm üretmeyi daha kolay hale getirir.

• Her çocuğun kendine ait bir alana ve yeteri kadar zamana sahip olduğundan emin olun. Çocukların kendi seçtikleri aktiviteleri yapmaya, kardeşleri olmadan kendi arkadaşlarıyla oynamaya ihtiyaçları vardır.

• Mümkünse her çocuk için özel zaman ayırın. Ebeveynlerin düzenli olarak her çocukla birebir zaman geçirmesi önemlidir. En azından her gün birkaç dakika ayırmayı deneyin. Birebir kesintisiz on dakika bile çocuk için anlam taşır.

• Her çocukla yalnız geçirdiğiniz zamanlarda, ona kardeşiyle ilgili olumlu duygularını ve kardeşinde hoşlanmadığı şeyleri sormak isteyebilirsiniz. Çocukların duygularını bilmek, onların ilişkilerini yakından takip edebilmenize olanak sağlar.

• Aile yaşantınız hakkındaki duygu ve düşüncelerini dinleyin. Onların duygularını önemsediğinizi bilirlerse talepkâr olmayabilirler.

• Çocukların farklılıklarını övün.

• Her çocuğun kendisinin özel olduğunu bilmesine izin verin.

Çatışmaların Çözümü

• Araştırmalar ebeveynlerin çocukla ilgilenmelerinin önemli olduğunu göstermektedir.

• Çocuklar kendi çözümlerini üretmeye çalıştıklarında bunu görmeyi deneyin. Ancak daha küçük olan çocuk problemi yapılandırmak için yardıma ihtiyaç duyar. Bunun için araya girebilirsiniz. Ancak, bir çocuğa kaşı diğerinin tarafında yer almamaya çalışın. Ne olduğunu sorun ama sakin kalın.

• Bağırmayın ve uzun öğütler vermeyin.

• Kavgayı kimin başlattığı önemli değildir. Temel kuralları ihlal ettikleri için ikisini de eşit derecede sorumlu tutun.

• Bir kavgada çocuklara birbirleri hakkındaki duygularını vurgulamalarına izin verin. Duygularla ilgili bağırmadan, isim takmadan veya şiddet kullanmadan nasıl konuşulabileceğini gösterin.

• Çocuklar eleştiremeye ya da kavga etmeye başladıklarında, onlara birbirleriyle ilgili duygularını belirtebileceklerini hatırlatın. Problemi kendi kendilerine çözmeleri için yardım edin. Öneriler sunabilirsiniz ama en iyi seçeneğe onlar karar versinler.

• Çocuklarınıza sürekli kızgın davranırsanız onlar da birbirlerine kızgın davranırlar. Öfkeyi yönetebilmek önemlidir.

• Sakin zamanlarda onlara çatışma çözmeyi öğretin.

Temelde, Her çocuğun kendine özgü bir kişiliği olduğu kabul edilmelidir ve kardeşler arası rekabeti, kıskançlığı ortaya çıkaran istemeden de olsa anne ve babaların tutumlarıdır. Kardeş kıskançlığı belki önlenemez ancak gerekli tedbirler alınabilir:

• Çocuklarınıza veya çocuğunuza,  herkesin farklı olduğu, ve hiç kimsenin iki kişiyi aynı şekilde sevemeyeceğini, sevgilerin dereceleri aynı olsa da şekillerinin farklı olabileceği yaş seviyelerine uygun olarak anlatılmalıdır.

• Her çocuğa kişiliği gözeterek davranmak gerekir. Ayrımcılık yapmamak için çocukların  farklılıkları fark edilmelidir. Örneğin, ikiz dahi olsalar kendileri istemediği müddetçe kardeşlere aynı hediye alınmamalıdır.

• Karşılaştırma cümleleri en aza indirgemek,

• Her şeyin ikisi içinde aynı şekilde yapılması çabasından vazgeçmek,

• Herkesin kişiliğinin ayrı bir değer taşıdığı üstünde önemle durmakla çocuğunuzun kardeşine karşı duyacağı kıskançlık ve rekabet duygularını azaltmış olursunuz.

•

Ebeveynlerin çocukların her biriyle özel zaman geçirmeleri, her bir çocuğun sevdiği ve başarılı olduğu aktiviteleri birlikte gerçekleştirerek kendilerini iyi hissetmelerini sağlamaları önemli. Bunun ötesinde çocuklara iyi birer rol model olmak, gerilim anında nasıl sakinleşebileceğini öğretmek ve olumlu problem çözme becerilerini artırma yönünde desteklemek ailelerin öncelikli tutumları olmalı.

Çocuklara cinsiyetlerine, yeteneklerine ve kişilik özelliklerine göre davranmaktan ve onları karşılaştırmaktan kaçının. Çocukları karşılaştırmak duygularını incitir ve kendilerini değersiz hissettirir.

Ne zaman araya girmek gerekir?

• Tehlikeli kavgaların acilen durdurulması gerekir. Çocukları ayırın. Sakinleştiklerinde ne olduğu hakkında konuşun ve şiddete izin vermediğinizi net bir şekilde belirtin.

• Çocuklardan biri diğerine düzenli olarak fiziksel şiddet uyguluyorsa, biri diğerinden korkuyorsa bir uzman yardımı almak gerekir.

Temel kurallarla ilgili birkaç fikir

• Bir çatışmada şiddete izin yok.

• İsim takmak ve bağırmak yok.

• Eğer bir oyuncak için kavga ediliyorsa oyuncak bir süre için ortadan kaldırılır.

• Arabada kavga etmek yok. Aksi halde herkes sakinleşene dek araba durdurulur.

• Arabada sevilen koltuğa oturmak ya da uykudan önce okunacak masalları seçmek vb. konularda ısrarcı olduklarında seçim yapabilecekleri günler belirleyin.

• Oyuncak veya özel eşyaların ödünç alınması bir problem yaratıyorsa, ödünç alan kişinin aldığı eşyayı geri vereceği konusunda söz almaya çalışın.

• Büyük çocukların olduğu bir aileye sahipseniz ara sıra aile toplantıları yapabilirsiniz. Aile toplantıları, tüm aile üyelerinin olduğu, aileyi ilgilendiren kararların alındığı toplantılardır. Bu toplantılar için herkese uygun bir zaman seçip bir takım kuralları birlikte belirleyebilirsiniz. Herkes aynı fikirde olmasa bile, tüm üyelerin fikrini belirtmesine özen göstermelisiniz.

• Aile toplantılarının amacı, herkesin değişik fikirlerinin olabildiğinin farkına varılmasını sağlamaktır. Toplantılarda herkesin fikrini paylaşmasına, birbirini anlamaya çalışmasına ve problemlere çözüm bulmasına izin verin. Aile toplantıları işbirliği ve sorumluluğun inşa edilmesine yardımcı olacağından, isyan ve öfke muhtemelen azalacaktır. Bu toplantılar aynı zamanda sevginin paylaşıldığı, öz saygı ve güvenin inşa edildiği toplantılardır. Çocukların gelecekteki yaşamlarına taşıyacağı tutum ve beceriler, aile hayatı içinde büyürken edindikleri tutum ve becerilerdir.

Kardeşlik ilişkisi belirli gerilimlere neden olur. Eğer bunların üstesinden başarılı bir biçimde gelinirse, bu deneyimle çocuğun gelecekteki yaşamında karşılaşacağı sorunları çözümlemesinde yardımcı olacaktır. Çocuğunuzun kardeşleri varsa paylaşmayı, kendi kıskançlığını frenlemeyi ve kendi kişiliğini kabullenmeyi öğrenecektir.

Kardeşler birbirleri için birer iyi arkadaştır ve her ne kadar zaman zaman birbirlerine düşmanca davransalar da bir yabancının tehdidiyle karşılaştığında hemen birbirlerinin yardımına koşarlar.

Kardeşleri olan bir çocuk, ana babasının diğer kardeşlerine farklı bir davranış içinde olduğunu görecektir. Bu  sadece kendisinin ve kardeşlerinin kişiliklerinin farkına varmasına değil, aynı zamanda başka çocukları da anlamasına yardım edecektir. Bu bilgiler kendi çocukları doğduğunda ona çok büyük faydası dokunacaktır. Onu eğiten yalnızca kardeşlerinin oluşu değil, ana babasının kardeşlerine davranış şeklidir.