2023 yılının ilk Kabine Toplantısı'nın ardından Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Bir de müjde vermek istiyorum. Otoyol ve köprü hizmetlerinde yıl boyu herhangi bir artışa gidilmeyecek. Nureddin senden bir para gitmeyecek." dedi.  Bu öyle bir müjde ki, otoyol ve köprüleri kullanan vatandaşlar bu yıl zamlı ücret ödemeyecekler, zaten şehir hastanelerinde vatandaşlar herhangi bir ücret ödemiyorlar. 

Peki, gerçek ne? Cevap; Hazine ödüyor, vatandaş değil. Yalnız buradan yeni bir soru çıkıyor, Hazine kim, nasıl ve neyle ödüyor? Gelin bu sisteme biraz yakından bakalım.   

Karayolları üzerinden otoyol, tünel, havalimanları için kurulan düzenin adı YİD; literatürde, Yap İşlet Devret. Sağlık Bakanlığı’nın kiracı olduğu şehir hastaneleri için kurulan düzenin adı da YKD; literatürde Yap Kirala Devret.

Yap İşlet Devret Düzeninde (YİD);  Osman Gazi, Yavuz Sultan Selim köprüleri veya Avrasya Tüneli’nde görüldüğü üzere ihale şartnamesinde araç geçiş sayısı garantisi veriliyor ve bu sayıya ulaşılamayınca açık kadar para Hazine tarafından ihaleyi alan firmaların hesaplarına aktarılıyor. 

Yap Kirala Devret Düzeninde (YKD) ise, Ankara Bilkent, Etlik Şehir Hastanesi, diğer illerde ise Şehir Hastanelerinde olduğu üzere, Hazine arazisi üzerinde özel sektöre hastane yaptırılıyor. Şayet öngörülen hasta sayısına ulaşılamazsa aradaki fark Hazine tarafından ihaleyi alan firmalara ödeniyor. 

Evet, görüldüğü üzere büyük ölçekli bu tür yatırımlar vatandaşın cebinden bir kuruş çıkmadan memlekete kazandırılıyor! 

Nedense bu tür modelleri hep sağ iktidarlar buluyor.  Yap İşlet Devret, YİD modelini merhum T. Özal bulmuştu, Yılmaz 1990’lı yıllarda enerji santral projelerinde geliştirdi. Doğalgaza dayalı elektrik santrallerine 20 yıllık elektrik alım garantisi veriliyordu. Partinin adı Anavatan idi, ama alım garantisinin parası Anavatanın değil, ABD’nin parası idi. Elektrik fiyatları ABD dolarına, yıllık artış oranları da ABD enflasyona endeksliydi. Şimdiler de ise, yine “milli ve yerli” AKP tarafından verilen garantilerde ABD doları cinsinden. Öyle ki, TCMB “liralaşma” stratejisi bir türlü bu projelere ulaşamıyor. 

Bu düzene kim son verdi biliyor musunuz? 2001’de Sayın Kemal Derviş. 4628 sayılı Elektrik Piyasası yasasıyla 20’ye yakın Yİ ve YİD modelli projeyi iptal etmişti.  2001 öncesi sözleşmesi imzalanan doğalgaza dayalı santrallerin süreleri 2018-2020 arasında tamamlandı, devlete, EÜAŞ’a devredildi. 

Şimdilerde bu merhum Özal’ın YİD modeli ‘Yandaşı İhya Düzenine” dönüştürülmüş durumda. Sadece dönüşmekle kalmadı, yine gelişerek değiştirildi.  Zaten “gelişerek değiştik” denmiyor muydu? Nasıl mı, YİD modeline bir de YKD “Yandaşı Kalkındırma Düzeni” eklendi. Önceden yüksek teknoloji gerektiren elektrik santral yatırımlarına veriliyordu, şimdilerde ise otoyollara, hastanelere, tünellere de verilir oldu. 

Sevgili Dostlar; 

Bu projeler şu şekilde yapılıyor. Özel sektör inşaatı kendi sermaye (%30) ve banka kredisi (%70) ile yapıyor, yatırım tamamlanınca ortaya çıkan tesisi işletiyor. İnşaat planlanırken projenin karı ve iç getiri oranı da devrede olduğu için aslında  bankalardan alınan krediyle yatırım tamamlanıyor, şirket sermayesi kara yazılıyor, anlayacağınız yatırımın maliyeti kadar banka kredisi kullanılıyor, geri kalan yüzde 30 sermaye kara yazılıyor. Hem kamuda hem de özel sektörde elektrik ve müteahhitlik sektöründe tecrübeyle bizzat şahit olduğum üzere; söz konusu projelerin iç getiri oranları dövize endeksli en az yüzde 40-50 civarındadır. Özel sektör işini iyi biliyor.  

Şehir hastanelerinde inşa edilen hastanenin kullanım ve hizmet bedelini Hazine ödüyor. Otoyol ve köprülerde ise hizmeti kullanıcılarının ödemesi gerekiyor. Ödemezlerse garanti edilen ücret bütçeden, yani Hazineden ödeniyor.  Garanti edilen ücret ile hizmeti kullananların yani köprü ve otoyoldan geçenlerin ücreti arasındaki farkı yine Hazine ödüyor, nasıl mı, aradaki fark toplam nüfusa bölünüyor, 84 milyona. Hazine tüm bu paraları, ister garanti ücreti ve katkı payı, isterse inşaatın bedelini ve işletme süresinde hizmetin bedelini vatandaşlardan yani sizlerden topladığı vergilerle ödüyor. Kısaca, önden almıyorlar, kredi kartı örneğinde olduğu gibi sonradan alıyorlar. Günün sonunda tüm ödemeleri KDV ve ÖTV ile siz yapıyorsunuz.  

Bilindiği üzere, 2023 bütçesi TBMM’den geçti. Karayolları Genel Müdürlüğünün 2023 bütçesindeki köprü ve otoyol ücretleri ödenekleri 53,7 milyar olarak öngörülmüş durumda. Sn. Cumhurbaşkanı’nın geçen haftaki konuşmasına göre otoyol ve köprü geçiş ücretlerinde artış olmayan haliyle 53,7 milyar TL’mi, bilmiyoruz ama, bu rakam 2022 yılında 23,6 milyar TL idi, yüzde 126 artış var.   

Eski Hazine Müsteşar Yrd. Sn. H. Özyıldız, Twitter hesabında, 2023-2025 yılları arasında şehir hastaneleri için ödenecek rakamları güzel bir tabloyla özetlemiş. 

 2023 yılında şehir hastaneleri hizmet alımları için 18,9 milyar TL, hastane yatırımları kullanım bedelleri için 27,7 milyar TL. ödenek ayrılmış durumda.  Kısaca, bütçeden şehir hastanelerinden sağlık hizmet alımı ve kullanım bedeli olarak 2022 yılında 25,8 milyar TL, 2023 yılında 46,7 milyar TL ödenecek.

Hazine tüm bunları nasıl ödeyecek.  Bütçe fazlası vererek ödese, tamam, diyeceğiz. Bugün açıklandı, 2022 yılında 181 milyar TL bütçe açığı oluşmuş durumda, öyle ki hedeflenen açıktan az oluştu diye sevindirdik oluyoruz. Biliyoruz ki, bütçe açığı oluştuğu zaman Hazine bankalardan ve piyasadan borçlanarak bu bütçe açığını karşılıyor. Hazine piyasadan borç alıyor, anaparaya ek bir de faiz ödüyor.  

Sevgili okurlar;

Bu YİD ve YKD işinin aslı esası şu; 18 seneden 39 seneye kadar verilen işletme süreleri bitinceye kadar bahse konu projelerin zararı Hazine’den çıkacak. Teknik olarak vatandaşın birebir cebinden gelip almayacaklar. Nereden ödenecek, bütçeden, ödeneklerden. Bu arada, çoğumuzun duyduğu fıkra örneğinde olduğu gibi, en azından vergi verirken sıra beklemiyor ve dayak yemiyorsunuz.

Sonra ne mi olacak, 1990’lı yılların sonunda ne olduysa yine benzer şeyler olacak, yolun sonunda gelişerek değişen yandaşı ihya ve kalkındırma, pardon, YİD ve YKD düzeninin altında beraber ıslanacağız.