Kırsal kalkınma ve tarım alanında tepeden inme yaklaşımlar çok zarar verdi. Yeşil devrim denilen ve aslında daha sonraları şirket tohumlarına büyük bir pazar açan, kimyasal gübre ve sentetik tarım ilaçlarına dayanan yaklaşım doğası gereği tepeden inme olmak zorunda idi. Ova köylerinde dekara verimi artıran –bunun da aslında çok tartışmalı olduğunu belirtelim- bu yaklaşım çevre kirliliği ve yoksulluğu arttırdığı gibi başta dağ köyleri olmak üzere dünyanın birçok yerinde hiçbir etkisi olmamıştı.

Birçok kırsal kalkınma uzmanı ve tarımcı bu gelişmelerden çok rahatsızdı. Böylece katılımcı, köylüye tepeden bakmayan, hatta onu da tarımsal araştırmaların içine çeken yaklaşımlar boy göstermeye başladı. Bunlardan biri de tarım sistemleri araştırmaları ve yayımı (veya kalkınma) diye çevirebileceğimiz (İngilizcesi: farming systems research and development) bir yaklaşım ortaya çıkmaya başladı. 

Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü de bu konuda öncü bir proje başlatmıştı. Kısaca Toros Dağları Projesi denilen bu proje Prof. Dr. Onur Erkan’ın proje liderliğinde yürütüldü. Hem Tarım Ekonomisi Bölümünden hem de fakültenin diğer bölümlerinden ve tarım kuruluşlarından katılan birçok kişinin çalıştığı bu proje şimdi Suriye’de tamamen tahrip edilmiş bulunan ICARDA adlı kuruluş ile işbirliği içinde 1990 yılında başladı.  Tepeden inme projelerde araştırma tarımsal araştırmacılar tarafından köyden uzak istasyonlarda ve merkezlerde yapılıp daha sonra köylüye aktarılmaya çalışılırken, bu yaklaşımda ve projede araştırmaların köylülerin katılımıyla köylerde yapılması en önemli farklılıktır. Proje altı köyde yürütüldü. Altı yıllık bir uygulama sürecinde bu köylerde ortalama gelir % 64 arttı. Proje raporu 2000 yılında yayınlandı. Dijital sürümüne ulaşılabiliyor. Raporun İngilizce başlığı şöyle: Sustainable Development of Small-Scale Farmers of the Taurus Mountains of Turkey. Proje BBC gibi bazı uluslararası medya organlarında da konu edildi.

Tarım sistemleri araştırması yaklaşımı daha sonra birçok katılımcı yaklaşıma katkı sağladı. Benim de uyguladığım katılımcı eylem araştırması (veya katılımcı kırsal değerlendirme) gibi yaklaşımlar hızla gelişti. Şu anda katılımcı bitki ıslahı veya daha genel olarak katılımcı araştırma, açık sistem araştırmaları dünyada yaygın olarak uygulanıyor.

Ülkemizde ne yazık ki kırsal kalkınmada, tarımsal araştırmalarda bu tür katılımcı yaklaşımlar pek rağbet görmüyor. Hâlbuki dünyanın önemli kırsal kalkınma kuruluşları katılımcı olmayan hiçbir projeyi desteklemiyor. Ülkemizde akademisyenlerin önemli bir kısmı hâlâ tepeden inme yaklaşımlarını devam ettiriyorlar.

Adanalı hocalarımız ve arkadaşlarımızın yaptığı bu araştırma biraz geride kalsa da okunup, incelenmeyi, değerlendirmeyi hak ediyor.